Odkrycie penicyliny zrewolucjonizowało sposób leczenia chorób zakaźnych w medycynie. Dzięki niej znacznie zmniejszyła się śmiertelność z powodu takich chorób jak gruźlica czy zapalenie płuc. Zastosowanie antybiotyków pozwoliło również wyeliminować wiele przypadków zakażeń pooperacyjnych, czy pourazowych. Wydawało się, że środki te stanowią remedium „na wszystko”. Po latach okazało się jednak, że stosowanie antybiotyków na szeroką skalę spowodowało powstanie wielu szczepów bakterii opornych na antybiotykoterapię i przyniosło ze sobą nowe problemy.
Czym są antybiotyki?
Antybiotyki należą do substancji wytwarzanych przez pewne grupy mikroorganizmów, powodujących hamowanie wzrostu bakterii chorobotwórczych. Nazwa ich składa się z dwóch, greckich słów: „anti” – przeciw oraz „bios”, czyli – życie. Wytwarzane są one w warunkach naturalnych przez niektóre grzyby, bakterie, glony i porosty. Mechanizm ich działania polega najczęściej na zaburzeniu budowy ściany komórkowej bakterii, uszkodzeniu jej lub zahamowaniu biosyntezy białek czy kwasów nukleinowych. Początkowo antybiotyki otrzymywano z hodowli grzybów (penicylina) i innych mikroorganizmów, później jednak zaczęto je produkować w sposób sztuczny. Przemysł farmaceutyczny wytwarza specyfiki, które zabijają określone bakterie lub hamują ich wzrost, nie wykazując równocześnie (przy stężeniu terapeutycznym) toksyczności dla organizmu człowieka.
Ze względu na różnice w budowie i działaniu, antybiotyki zostały podzielone na grupy: beta-laktamowe (np. penicylina i jej pochodne oraz cefalosporyny), tetracykliny, aminoglikozydy (np. streptomycyna) oraz antybiotyki peptydowe i inne. Ponieważ wirusy zbudowane są inaczej niż bakterie, antybiotyki nie wpływają na nie negatywnie i tym samym są nieskuteczne przy infekcjach wirusowych (jak, np. przeziębienie, czy grypa). Istnieją również pewne antybiotyki, które działają przeciwgrzybiczo, jak np. neomycyna, czy nystatyna.
Wykorzystanie antybiotyków
Antybiotyki stosuje się głównie w leczeniu wielu różnych infekcji bakteryjnych. Podaje się je również profilaktycznie, gdy istnieje niebezpieczeństwo rozwoju zakażenia bakteryjnego, np. przed operacjami chirurgicznymi, przy rozległych ranach i oparzeniach oraz schorzeniach wsierdzia. Można też wykorzystać je do wzmocnienia odporności u osób chorych na neutropenię. Penicyliny stosuje się głównie w leczeniu anginy, zapalenia oskrzeli, płuc, opon mózgowych, wsierdzia, kiły, rzeżączki oraz zakażeń układu moczowego i pokarmowego. Jeśli bakterie są oporne na penicylinę lub pacjent nie może jej przyjmować (ze względu na nadwrażliwość lub alergię, która grozi wstrząsem anafilaktycznym), wykorzystuje się Cefalosporyny (podawane najczęściej domięśniowo). Aminoglikozydy radzą sobie dobrze z gronkowcem złocistym oraz wieloma drobnoustrojami opornymi na penicyliny i cefalosporyny. Tetracykliny natomiast podaje się zwykle w zakażeniach dróg żółciowych. Antybiotyki można stosować domięśniowo, dożylnie, doustnie (w postaci tabletek lub syropów) lub zewnętrznie na skórę w postaci maści. Wszystko zależy od sposobu i stopnia wchłaniania leku, sposobu jego usuwania z organizmu oraz zaawansowania choroby i stanu pacjenta. Doustnie przyjmuje się tabletki z antybiotykiem, który dobrze się wchłania z przewodu pokarmowego, jednakże może on podrażniać układ pokarmowy. Natomiast osobom cierpiącym na schorzenia nerek nie należy podawać leku wydalanego z moczem, aby nie wywołać niepotrzebnych komplikacji.
Antybiotyki – wpływ na organizm
Dzięki antybiotykom można szybko odzyskać zdrowie, nieraz nawet ratować życie. W wielu przypadkach ich działanie okazuje się po prostu zbawienne. Jednak żaden antybiotyk nie jest dla organizmu ludzkiego całkowicie obojętny. Każdy z nich, w mniejszym lub większym stopniu niszczy, poza bakteriami chorobotwórczymi, naturalną florę bakteryjną przewodu pokarmowego zawierającego liczne szczepy bakteryjne, niezbędne do prawidłowego funkcjonowania organizmu. Drobnoustroje te między innymi ułatwiają i przyspieszają trawienie, biorą udział w metabolizmie, wytwarzają witaminy, a przede wszystkim stanowią barierę ochronną przed rozwojem bakterii chorobotwórczych. Kiedy równowaga mikrobiologiczna we florze bakteryjnej organizmu zostanie zachwiana, dochodzi do niekontrolowanego rozwoju bakterii i grzybów opornych na działanie przyjmowanego antybiotyku. Najczęściej rozwija się stan zapalny błon śluzowych i powstaje infekcja (na przykład w jamie ustnej pojawiają się afty, a w pochwie – grzybica). Pacjenci często cierpią na nudności, wymioty, biegunkę lub wysypkę skórną o różnym stopniu nasilenia. Aby temu zapobiec, każdy lekarz powinien przepisać, równocześnie z antybiotykiem, odpowiednie preparaty, w tym przeciwgrzybicze i probiotyk. Po antybiotykoterapii należy też uzupełniać florę jelitową, pijąc kefiry i jogurty, zawierające szczepy pałeczek kwasu mlekowego. Probiotyki należy przyjmować od początku antybiotykoterapii i kontynuować do 3, a nawet 4 tygodni po zakończeniu leczenia. Tak długi czas potrzebują dobre bakterie by znów się namnożyć i wyrównać zaburzoną równowagę.
Antybiotykoterapia – skutki uboczne
Antybiotykoterapia często daje również poważne skutki uboczne. Należą do nich: wstrząs anafilaktyczny, wysoka gorączka, pogorszenie słuchu, bóle stawów, zaburzenie czynności wątroby, czy nerek. Zwiększone ryzyko powikłań po antybiotykoterapii występuje u osób starszych, kobiet w ciąży i dzieci. Wielu wynalezionych leków nie można w ogóle stosować, ponieważ są za bardzo toksyczne dla człowieka. Z tego powodu w medycynie została wyodrębniona specjalność – antybiotykoterapia praktyczna, która zajmuje się mechanizmami bakteryjnej oporności na antybiotyki, aby w jak największym stopniu zwiększyć skuteczność leków i wyeliminować ich skutki uboczne.
Racjonalna antybiotykoterapia
Antybiotyki stosuje się powszechnie w leczeniu niemal każdej infekcji bakteryjnej. Jednak, aby były skuteczne, muszą być prawidłowo dobrane i odpowiednio stosowane. Najlepiej, jeśli przed zastosowaniem terapii zostanie wykonane badanie na posiew bakterii (we krwi, moczu, czy wymazu z gardła) i ich antybiogram, na podstawie którego łatwo dobrać najskuteczniejszy lek. Takie badania mówią, z jakimi szczepami bakterii ma się do czynienia oraz na jakie antybiotyki są one oporne, a na jakie wrażliwe. Niestety, na wyniki czeka się do 7 dni, dlatego często lekarz (na podstawie badania pacjenta, objawów choroby i aktualnej sytuacji epidemiologicznej i wywiadu) sam rozpoznaje rodzaj infekcji i podejmuje odpowiednią terapię, najczęściej przepisując antybiotyk, który w większości przypadków daje pozytywne efekty.
Podczas przyjmowania antybiotyków nie powinno się pić alkoholu, ponieważ może to spowodować efekty uboczne. Należą do nich, np. nudności, wymioty, drgawki, czkawka itp. Poza tym, alkohol osłabia cały organizm i znacznie spowalnia i zakłóca działanie leków. Większość antybiotyków można przyjmować w trakcie jedzenia, niektóre należy jednak połykać na 1 godzinę przed lub 2 godziny po posiłku. Należą do nich np. tetracykliny oraz fluorochinolony, których nie należy także łączyć z suplementami zawierającymi wapń, magnez, glin, czy żelazo. Antybiotyków nie wolno również popijać mlekiem, jogurtem, czy kefirem, ponieważ zawarty w nich wapń może hamować wchłanianie leku. Niewskazane są też napoje zawierające sok cytrynowy lub grejpfrutowy. Preparaty z antybiotykami najlepiej popijać czystą wodą.
Przyjmowanie antybiotyków
Bardzo ważne jest, aby pacjent przyjmował antybiotyk w odpowiedniej dawce i o określonych porach, ściśle według wskazań lekarza, ponieważ skuteczność uzależniona jest przede wszystkim od stężenia leku w tkankach. Aby nie doszło do rozwoju oporności bakterii, które wywołały infekcję, należy zawsze kurację doprowadzić do samego końca. Przedwczesne zaprzestanie terapii może spowodować, że przy kolejnej infekcji antybiotyk okaże się nieskuteczny. Możliwy też jest szybki nawrót choroby. Bardzo ważne jest również, aby nie stosować starych antybiotyków, które pozostały nam po poprzedniej kuracji. Mogą one okazać się nieskuteczne, ponieważ łatwo pomylić się w diagnozie. Należy ponadto pamiętać, że nie wolno rozgryzać tabletek, ani wysypywać zawartości kapsułki, ponieważ lek nie zostanie wówczas wchłonięty prawidłowo bądź podana zostanie mniejsza jego dawka.
Probiotyk po antybiotykoterapii
Każda antybiotykoterapia powinna być stosowana z dużą rozwagą. Naukowcy oszacowali, że prawie w połowie przypadków zachorowań lekarze przepisują antybiotyki niepotrzebnie. Pamiętajmy, że przyjmowanie probiotyków w trakcie i po antybiotykoterapii pozwoli w przywrócić równowagę we florze bakteryjnej układu pokarmowego i zwiększyć odporność organizmu na kolejne infekcje. W okresach większej podatności na zachorowania (wiosną i zimą), warto go przyjmować również profilaktycznie.
